کتاب مفردات قرآن

علوم قرآن و حدیث رشته دیر پای دانشگاهی است که عزت انتساب آن به قرآن کریم و حدیث شریف موجب شده تا جامعه انتظارات علمی، ارزشی و حتی عاطفی ویژه ای از آن داشته باشد. از این رو مرکز هماهنگی و توسعه پژوهش و آموزش عالی قرآنی «کشور با هدف تحول و تعالی نظام تولید علم و تربیت نیروی انسانی قرآنی» متناسب با نیاز کنونی جامعه اسلامی بازنگری و تجمیع برنامه های درسی دوره کارشناسی رشته علوم قرآن و حدیث را در دستور کار قرار داد.

انجام این مأموریت با مشارکت صاحب نظران علوم قرآن و حدیث و زمینه های مرتبط پنج سال به طول انجامید که حاصل آن برنامه درسی مشتمل بر ۱۰۰ واحد مشترک و شش مجموعه اختیاری ۳۵ واحدی با عناوین «مطالعات قرآن»، «مطالعات حدیث»، «تربیت دبیر آموزش قرآن و حدیث»، تربیت مربی آموزش «قرآن و حدیث»، «هنرهای قرآنی» قرائت و کتابت و فرهنگ و رسانه است.

نقشه راه این تحول ضروری می‌نمود که درسنامه‌های رشته نیز طراحی و تدوین شود. این کار با شناسایی و جلب مشارکت استادان بسیاری از گروه‌های آموزشی کشور و با مدیریت پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و دانشگاه قرآن و حدیث انجام شد.

اهداف کتاب در تألیف کتاب حاضر اهداف ذیل در نظر بوده است.

۱- مهم ترین هدف آشنایی دانشجویان با شمار درخور توجهی از کلمات قرآن بوده است. تجربه‌های پیشین نگارنده هم در دوره دانشجویی و هم در دوره‌های تدریس حکایت از این دارد که دانشجویان در دو واحد درس مفردات قرآن، به طور معمول با معنای شمار اندکی از کلمات قرآن آشنا می‌شدند. در اثر حاضر تلاش شده تا در ضمن مباحث درس‌ها و تمرین‌های پایان درس‌ها حدود چهارصد ریشه و مشتقات کلمات قرآن معنا شوند.

۲- هدف دیگر، آشنایی دانشجو با مهم‌ترین منابع مفرداتی فارسی و عربی قرآن اعم از کتابهای مفردات قرآن، تفسیرهای ادبی، کتاب‌های لغت، کتاب‌های وجوه و نظائر و...، است. افزون بر درس دوم که به معرفی مختصر منابع پرداخته است. تمرین‌های پایان هر درس به گونه ای طراحی شده اند که علاوه بر فراهم کردن زمینه آشنایی دانشجو با معنای مفردات، فرصتی مهیا می‌سازد که دانشجو به صورت عملی با سبک و شیوه کتاب‌های مختلف مفردات قرآن نیز آشنا شود؛

از دیگر اغراض ،کتاب آشنایی دانشجویان با نقش فرهنگ عرب و سیاق، در شرح کلمات قرآن است بدین منظور به هر یک از دو موضوع یاد شده یک درس درسهای چهارم و پنجم) 

اختصاص داده شده است؛

۴- دیگر هدف مهم آن بوده است که دانشجو عمیقاً دریابد که تفسیر کردن کلمات قرآن، به معانی مرتکز در ،ذهن روا نیست و این امر موجب انحراف در فهم و تفسیر قرآن می شود. همچنین در نظر بوده است که برای خواننده کتاب اثبات شود که اگر کلمه ای از قرآن دارای معنای مشهوری است، نباید در همه جای قرآن، آن کلمه را به همان معنای مشهور تفسیر کرد بلکه ممکن است هر کلمه در قرآن مجید معانی مختلفی داشته باشد که با توجه به قرائن موجود و سیاق متن باید آن معنا را دریافت و از تفسیر کلمات در همه جا به یک معنا به شدت پرهیز کرد. از این رو افزون بر اختصاص یک درس مستقل به این موضوع درس ششم در خلال دیگر درس‌ها نیز کم و بیش نمونه هایی ناظر به این موضوع تحلیل و معرفی شده‌اند.

۵- یکی از ویژگی‌های زبان عربی وجود اشتقاق به طور فراگیر و گسترده است. اشتقاق کلمات مختلف از یک ریشه همیشه با تغییر معنا همراه است. بحث اشتقاق در زبان عربی بسیار گسترده است. یکی از حوزه‌های اشتقاق بابهای ثلاثی مزید و معانی آنهایند. به منظور آشنایی دانشجویان با تغییرات معنایی حاصل از اشتقاق کلمات هشت باب مشهور ثلاثی ،مزید همراه با مشهورترین معانی این بابها در دو درس هفتم و هشتم به بحث گذاشته شده‌اند. از جمله مباحثی که لازم است در شرح و تفسیر مفردات قرآن به آن‌ها آشنایی پیدا شود و مفسر خود دارای مبنا باشد مباحث اشتراک لفظی، اشتراک معنوی، ترادف کلمات، اضداد و کلمات معرب در قرآن است. از آنجا که این مباحث در شرح مفردات قرآن دارای اهمیت بسزایی هستند به هر یک از آنها افزون بر بحث وجوه و نظائر، یک درس از) درس نهم تا درس پانزدهم اختصاص داده شده تا دانشجو نسبت به این مباحث و نقش و تأثیر آنها در تفسیر قرآن آگاهی نسبتاً کاملی به دست آورد.

۵- در طول مباحث تلاش شده است به مباحث مهمی که در فهم مفردات قرآن نقش اساسی دارند، پرداخته شده و ثمره این مباحث در ضمن نمونه های مختلف و به صورت عینی به مخاطب نشان داده شود.

۶- نگارنده به قدر بضاعت اندک ،خود کوشیده تا در خلال مباحث دانشجو را با شیوه و سیر فهم معنای مفردات قرآن آشنا سازد؛

بخشی از مطالبی که آگاهی از آن‌ها برای دانشجو و بعضی مدرسان لازم تشخیص داده شد اما بحث از آنها خارج از اهداف آموزشی این کتاب بود در پایان درس و ذیل عنوان «برای مطالعه» بیشتر آورده شده اند تا علاقه مندان از آن مباحث بهره برند.