کتاب سیری در تاریخ تمدن اسلام و ایران

(از پیدایش اسلام تا قرن هفتم هجری)

-ابوعثمان جاحظ گفته است: «برای دانش زیان بارتر از این نیست که گفته شود گذشتگان برای آیندگان چیزی نگذاشته اند. این سخن همّت را سست و امید را ضعیف می‌سازد.» کتاب پیش رو براساس چنین باوری پدید آمده است. باوری که معتقد است معرفت تاریخی، پایان ناپذیر است و شناخت و فهم یک واقعه برای همیشه خاتمه نمی‌یابد؛ از این رو هیچ بررسی تاریخی معرفت و فهم نهایی نخواهد بود و راه مطالعات بعدی را نیز نمی‌بندد.

- احساس نیاز به تدوین یک اثر آموزشی روزآمد و مختصر که کاستی‌های دیگر آثار آموزشی را کمتر داشته باشد و در عین حال دارای مزیت‌های نسبی و قابل قبول باشد نیز از انگیزه های دیگر در تألیف کتاب بوده است. به گمان ما، مزیت‌های نسبی این اثر عبارتند از: نگاه تاریخی و فرایندی به پدیده تمدن اسلامی از طلوع اسلام تا غروب خلافت اسلامی و پرهیز از طرح موضوعات گزینشی، رعایت ایجاز و اختصار و پرهیز از بیان جزئیات و درازنویسی و دشوار نویسی در متن طرح برخی از مباحث علمی و ذکر مطالب جزئی مانند نام دانشمندان و نام کتاب‌ها و دیدگاه‌ها و مانند آن در پاورقی، توجه به سؤال‌های روز افزون دانشجویان درباره فتوحات صدر اسلام و نقش فتوحات در بسترسازی تمدن بزرگ اسلامی توجه به دیدگاه‌های دانشمندان و صاحب نظران و بهره مندی و گزینش انتقادی از آراء آنان در سراسر کتاب، جایگاه اجتماعی زنان در عصر پیامبر و خلفا و نقش تاریخی و علمی زنان در دوران تمدن اسلامی، جایگاه تمدنی امامان شیعه و نقش مسلمانان در گسترش علوم غیر اسلامی، استناد به  تحقیقات جدید، تلاش برای تولید یک اثر تحقیقی و پرهیز از تقلید پرهیز از هرگونه گزینش و قضاوتی که متأثیر از غلو و تعصب ملی یا مذهبی است. پرهیز از سانسور و گزینش‌های ناصواب و توجه به سهم و نقش بازیگران این تمدن، اعم از ملل غیر اسلامی یا رهبران بزرگ مذاهب و شخصیت‌ها و خلفای اسلامی، پرهیز از طرح مباحث نظری و شرح اصطلاحات، تأکید و استدلال بر اسلامی بودن ماهیت فرهنگ و تمدن ملل اسلامی.

-زبان رسمی میراث فرهنگ و تمدن اسلامی عربی است؛ بر همین اساس بسیاری از نویسندگان تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی کتاب‌های خود را تاریخ تمدن اسلام و عرب یا تاریخ عرب و مانند آن نام نهاده‌اند، اما تاریخ تمدن اسلامی به ذات خود تاریخ ایران و ایران پس از اسلام نیز هست؛ چرا که خراسانیان و ایرانیان بزرگترین نقش را در براندازی پادشاهی اموی و تأسیس خلافت پانصد ساله عباسیان داشتند. تأثیر معنوی و علمی آنان نیز در تاریخ اسلام فراموش ناشدنی است. ابن خلدون به بررسی نقش بیمانند و شگفت انگیز ایرانیان در گسترش بسیاری از شاخه‌های علوم می‌پردازد. ادوارد براون و نالینو نیز گوشزد کرده‌اند که با جدا کردن سهم ایرانیان از تاریخ علوم جهان اسلام، بهترین قسمت آن از بین می‌رود؛ از اینرو است که تاریخ حیات سیاسی، معنوی و علمی ایران و جهان عرب چنان به هم آمیخته است که در این گونه مباحث، باید از هر دو باهم سخن گفت. بدین جهت نام اثر خود را سیری در تاریخ تمدن اسلام و ایران نهاده‌ایم.

-نویسندگان کوشیده اند صفحاتی از کارنامه بزرگ معنوی، فرهنگی، اجتماعی و علمی دنیای اسلام را تا قرن هفتم و سقوط خلافت عباسی (۶۵۶ق) در پیش روی نقد و نظر خوانندگان قرار دهند. در این میان اگر از نقش مثبت خُلَفا و حکمرانان در پاره ای از رویدادهای فرهنگی و تمدنی سخنی به میان آید به هیچ وجه به معنی چشم پوشی از مشکل مشروعیت حکومت و یا شیوه نادرست حکمرانی و تصمیمات ناصواب آنان در حبس و قتل و غارت نیست. در محکمه تاریخ نمی‌توان هیچ چیزی را بدون دلیل نفی یا اثبات کرد. بی شک مورخ نیز قاضی است.