کتاب دولت عباسیان

این پژوهش به تاریخ حکومت عباسی از جنبۀ واقعیت سیاسی آن می‌پردازد. رخدادهای این حکومت پیچیده، شاخه شاخه و درهم تنیده است و ترکیب‌های سیاسی متعددی دارد. این رخدادها حکومت اسلامی دامنه‌داری را پدید آورد که امتداد حکومت اموی به حساب می آید؛ عناصر متعدد عربی، فارسی و ترکی در آن به تأثیر و تأثر از یکدیگر پرداختند و شاهد ساختار اجتماعی و نژادی ناهمگن و تحولات سیاسی اقتصادی و اجتماعی مهمی شد که راه و روش آن را مشخص کرد عقیدهٔ اسلامی آشکارترین عامل در ایجاد این رخدادها و تأثیر و تأثرها بود؛ زیرا در جامعه اسلامی تأثیری ریشه‌ای داشت.

ایجاد حکومت عباسی، بیعت صرف با یک خلیفه یا انتقال حکومت از امویان به عباسیان در حاکمیت گروهی اسلامی نبود، بلکه انقلابی فراگیر در تاریخ اسلام و نقطه عطف مهمّی در سیر تحول اسلامی به حساب می‌آید که به طور ریشه‌ای جامعه اسلامی را تغییر داد؛ باور عمیقی در همه جهات زندگی سیاسی، اجتماعی ،فرهنگی و اقتصادی برجای گذاشت و زمینه بروز و ظهور در آن جهات را برای مسلمانان غیر عرب فراهم آورد.

مورخان کوشیدند نهفته‌های این تحول و تفسیر آن را از مفاهیم مختلف کشف کنند. برخی آن را انقلابی ایرانی در برابر حکومت عربی دیدند، برخی دیگر آن را صرفاً انقلابی در برابر حکومت بنی امیه برای کوتاه کردن دست آنان از حکومت و جایگزین کردن عباسیان به جای ایشان تفسیر نمودند و گروه دیگری از قطعی بودن این دگرگونی در نتیجه تحولاتی که جهان اسلامی در خلال قرن اول هجری شاهد آن بود سخن گفتند. در حقیقت، این تحول نتیجه سیاست غیر متعادل امویان در برابر مردم غیر عرب و برخی گروه های عربی بود این سیاست لغزشی آشکار در زندگی سیاسی آنان بود که عباسیان به نفع خود از آن بهره برداری کردند. اینان همچنین از خلا رهبری که با مرگ ابوهاشم فرزند محمد بن حنفیه صاحب و امام دعوت کیسانیه رخ داد بهره بردند و این خلا را پر کردند. ظاهراً محمد بن علی بن عبدالله بن عباس ریاست دعوت برای رضا من آل محمد را عهده‌دار شد. وی پنهانی برای اختصاص دعوت به بنی عباس می‌کوشید و به علت هوشیاری، توانایی و شایستگی خویش، در آن کار موفق شد.

بعد از مشخص شدن رهبر و فراهم آمدن زمینهٔ حرکت برای پذیرش دعوت خراسان به عنوان سرزمین و خراسانی‌ها به مثابۀ مردمی انقلابی برای پذیرش این دگرگونی نمایان شدند.

عرب در خراسان به جان هم افتاد و درگیری قیسی - یمنی تقریباً همیشگی بود این سرزمین به علت موقعیت مرزی اش در سرزمین ماوراء النهر شاهد درگیری با ترکان بت پرست بود. بسیاری از ایرانی‌ها و موالی متنفر از حکومت افراطی اموی نیز در این سرزمین بودند؛ به ویژه که خراسان از مرکز خلافت اموی فاصلهٔ بسیاری داشت و این مانع از رسیدن کمک‌ها به آنجا در وقت مناسب می‌شد. در نتیجه این عامل به ایجاد کانونی برای هرج و مرج و عصیان در برابر مرکز خلافت کمک کرد. بدین گونه ابو مسلم خراسانی که ابراهیم امام او را برای آشکار کردن دعوت عباسی به خراسان اعزام کرده بود توانست وارد مرو شود و بر فارس چیره گردد. سپس سپاهش را متوجه عراق کرد و توانست سپاه اموی را شکست داده، به بصره و سال ۱۳۲ ق. / ۷۴۹م وارد کوفه شود. آنگاه در در این هنگام ابوالعباس سَفّاح - که در مسألۀ ریاست دعوت جانشین ابراهیم امام شده بود - به کوفه آمد و در خطبه ای ایجاد حکومت عباسی را اعلان کرد به این ترتیب او نخستین خلیفۀ عباسی به شمار آمد و فرماندهانش بر بقیه امویان پیروز شدند، بعد از مرگ ابوالعباس برادرش منصور جانشین او شد که به حق، بنیانگذار حکومت عباسی به حساب می‌آید ؛سپس خلفای بعد از او در طول بیش از پنج قرن که تا سال ۶۵۶ ق / ۱۲۵۸م. طول کشید از پی او آمدند.