کتاب تاریخ تشیع 1: دوره حضور امامان معصوم علیهم السلام

نقش اساسی دین و مذهب در پیدایش دگرگونی و بالندگی فرهنگ و تمدن بشری امری انکارناپذیر است، چنانکه هیچ تردیدی نیست که اسلام و مذاهب آن بن مایه تمدن اسلامی را تشکیل داده و شاخه‌های این تمدن عظیم را به رغم منابع و سرچشمه های گونه گون آن به هم پیوند زده‌اند.

تاکنون نویسندگان بسیاری در قالب ده‌ها کتاب و مقاله این موضوع را بررسی کرده و یادآور شده‌اند که نه تنها اسلام در پدید آمدن بسیاری از علوم فنون، ادبیات، هنرها و آداب و سنن تأثیر داشته که برخی معارف و فنون به طور مستقیم از دل این دین الهی برآمده است.

از آن جمله است دانش تاریخ نگاری اسلامی که در واقع یکی از عوامل مهم توجه مسلمانان بدین علم توجه آنان به سیره و سیره نویسی است. تاریخ نگاری در اسلام از سیره گویی و سیره نویسی آغاز شد و با شرح نبردهای زمان پیامبر (ص) و خلفا بالیدن گرفت و در دهه‌های بعد به صورت علمی جامع با شاخه‌ها و شعبه های متعدد درآمد؛ که تاریخ فرق و مذاهب تنها بخشی از آن است.

توجه به این بخش از ،تاریخ از اوایل سده دوم ،هجری همزمان با آغاز مناقشات کلامی و گفتگوهای اندیشمندان و ارباب عقاید و ادیان شروع و در سده های بعد با جدیت و حساسیت بسیار دنبال شد و کار بدانجا رسید که برخی پیروان مذاهب چگونگی ظهور تاریخی مذهب خود را نوعی دفاع از موجودیت و مشروعیت آن دانستند و به نگارش کتاب‌ها، رساله ها، ردیه ها و مقاله های فراوان دست زدند نگاشته‌هایی که ارائه فهرستی کامل از آن‌ها کاری بس دشوار است.

گذشته از کسانی چون ،ابن کلبی یعقوب ،کندی ابوزید ،بلخی محمد بن عبیدالله مسیحی و عبد القاهر بغدادی که در موضوع عقاید و ادیان آثار مهمی پدید آوردند. فضل تقدم خلق اثر در تاریخ تشیع از آن حسن بن موسی نوبختی، نویسنده کتاب فرق الشیعه است. او ضمن بیان چگونگی و ظهور تاریخی شیعه و فرقه های ،آن بسیاری از ردّ و نقضهای مخالفان این مذهب را پاسخ گفت. از آن پس شماری از متکلمان و بسیاری از نویسندگان مسلمان و شرق شناس به پژوهش در این زمینه پرداختند و آثاری درخور پدید آوردند محسن امین سید محمد جعفری، حسین علی محفوظ، ولهاوزن مارشال ها، جسن برنارد، لوئیس ویلفرد، مادلونگ هوروویتز و دیگران تنها گروهی از پژوهشگران معاصراند که آثار خوبی درباره مبانی مفاهیم و تاریخ شیعه و فرقه‌های آن پدید آورده‌اند. با وجود این، از آنجا که تاکنون یک اثر جامع و پاسخگوی نیاز دانشجویان رشته تاریخ، به ویژه دانشجویان تاریخ و تمان ملل اسلامی نگارش نیافته است، این مجموعه در قالب دو طرح پژوهشی جدا و براساس سرفصل دو درس تخصصی تاریخ تشیع (۱) و (۲) به اجرا درآمد. جلد نخست این پژوهش به کلیات مبانی، مفاهیم و تاریخ تشیع در دورۀ حضور امامان معصوم(ع) و جلد دوم آن به دولت‌ها حکومت‌ها، خاندان‌ها و خدمات علمی و فرهنگی شیعه با تأکید بر مناطق شرق اسلامی اختصاص یافت به دلیل نبودن دروسی درباره امامان شیعه (ع) در دانشگاه‌ها تاریخ تشیع (۱) با محوریت امامان معصوم(ع) سامان یافت. در تاریخ تشیع (۲) نیز از پرداختن به مطالب و موضوعات مهمی چون: تشیع در دوره صفویان فاطمیان ادریسیان مزیدیان و حمدانیان خودداری شد؛ زیرا این عناوین در دیگر دروس تخصصی دانشجویان جای گرفته است.

انگیزه دیگر در تدوین این اثر آن است که به مدد بهره گیری از منابع ماخذ پژوهش‌ها و مطالعات نوین بار دیگر مبانی و مفاهیم اساسی تشیع و ارزیابی انتقادی علل و چگونگی پیدایش این مذهب و سیر تکوینی آن تبیین و سهم بزرگ و بی بدیل آن در تکوین نهضت معنوی اسلام روشن و نشان داده شود که تاریخ شیعه یکسره جنبه‌های خشک و خشن سیاسی نیست بلکه نقش انکارناپذیر این مذهب در گسترش حیات معنوی و باروری اسلام بیش از آن است که تاکنون گفته و نوشته شده است؛ این همان چیزی است که ولهاوزن نیز از آن غافل نبوده است.