کتاب آسیب شناسی تربیت دینی

«اصطلاح تربیت دینی» از جمله اصطلاحاتی است که به ویژه در سال‌های اخیر در گفتارها و نوشتارها فراوان به کار رفته و معانی متفاوت و گوناگونی از آن اراده شده است؛ تنوع و تفاوت در تعریف تربیت دینی، گذشته از تنوع و تکثر معنایی دو واژه تربیت و دین، به این دو در شکل ترکیبی آن؛ یعنی «تربیت دینی» باز می‌گردد. ضرورت و اهمیت ایضاح مفهومی این اصطلاح و تعیین معنای مورد نظر از آن روست که بدون این مهم نه تنها قلمرو و دامنه بحث مبهم و نامعلوم می‌ماند، بلکه راه را بر منازعه ها و مشاجره های بیشتر می‌گشاید؛ به ویژه که از جمله علل آسیب پذیری تربیت دینی همچنان که در آینده توضیح خواهیم داد. همین ابهام مفهومی است و تا ابهام زدایی معنایی صورت نگیرد در عمل نیز نمی‌توان به ثمر بخشی و موفقیت این فرایند خطیر و مهم امیدوار بود از این‌رو کوششی هر چند مختصر در تبیین مفهومی واژگان یاد شده و تعیین معنای مورد نظر از اصطلاح تربیت دینی ضروری است.

بیان مسئله «تربیت دینی» و «آسیب شناسی تربیت دینی» از جمله مباحثی است که قدمت دیرینه ای در جوامع انسانی دارند و در گذر زمان بر اهمیت و قوت آنها افزوده شده است. آسیب شناسی تربیت دینی به معنای شناخت علل و عواملی است که فرایند تربیت دینی را با دشواری و چالش‌ها مواجه ساخته و دستیابی به اهداف و مقاصد تربیت دینی را ناکام می سازند.

محصول این شناخت، شناسایی راهکارها و روش‌هایی است که فرایند تربیت دینی را تقویت کرده و آن را کارآمدتر میکنند طبیعی است که برای دینداران و جوامع ،دینی همانند جامعه ما این مباحث اهمیت بسیاری دارند؛ زیرا تربیت دینی نه تنها از رسالت‌ها و مأموریت‌های دولت اسلامی است، بلکه از وظایف خطیر هر خانواده و نیز هر فرد مسلمان است. این آسیب شناسی به دو صورت می‌تواند انجام گیرد؛ نخست مطالعه وضعیت عینی و خارجی و تحقق یافته فرایند تربیت دینی است که با روش‌های میدانی و سنجه‌های تجربی انجام می‌شود؛ و دوم مطالعه و تأمل در آموزه ها و گزاره‌هایی است که در متون و منابع دینی در قالب هشدارها و تبیین عوامل آسیب زا و خطر آفرین برای دینداری و تربیت دینی برای پیروان یک دین ارائه شده اند. تأملی اندک در متون و منابع اسلامی اعم از قرآن و منابع حدیثی و روایی معتبر ما را با انبوهی از گزاره ها مواجه می‌سازد که ناظر به آسیب شناسی دینداری و تربیت دینی است و گاه با پیشنهاد و ارائه راهبرد و روش صیانت از دین و تربیت دینی همراه است. 

روشن است که برای آسیب شناسی دقیق تربیت دینی هر دو صورت و هر دو روش یاد شده لازم و ضروری‌اند. هم نیازمند مطالعات میدانی و عینی در این خصوص هستیم و هم لازم است که تأملی ژرف و عمیق در متون اسلامی داشته باشیم و گزاره‌های ارزشمندی را که دلالت (تطابقی تضمنی و استقرانی بر آسیب‌ها دارند استخراج کرده و تحلیل و واکاوی کنیم. جامعه ایران، به ویژه جامعه پس از انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی جامعه‌ای دینی بوده و هست که در آن تربیت دینی کودکان و نوجوانان بهره مند از اهتمام جدی است؛ نگاهی به انبوه کتاب‌ها، مقالات و پژوهش‌هایی که به ویژه در دو دهه اخیر نگاشته شده‌اند این اهتمام و علاقه مندی و دغدغه را به خوبی آشکار میسازد؛ با وجود ،این بیشتر پژوهشها و نگاشته هایی که در این خصوص وجود دارند از منظر بیرونی و تحلیل وضعیت عملی تربیت دینی انجام یافته اند که هر چند در آنها از برخی گزاره های دینی ناظر به موضوع بحث بهره گرفته شده، امــا بــا محوریت نگاه درون دینی نبوده اند؛ برخی پژوهش‌ها نیز که نگاه درون دینی داشته اند. نگاه جامع به همه اجزای اصلی فرایند تربیت دینی ندارند و عمیق و همه جانبه این مهم را به انجام نرسانده اند؛ از این رو انجام پژوهش‌هایی دقیق و جامع با نگاه درون دینی ضرورت و اهمیت فراوانی دارند.