کتاب دعبل: پژوهشی در اشعار مذهبی دعبل خزاعی

دعبل بن على خُزاعی شاعر نامدار عرب در سال ۱۴۸ هجری، در عهد خلافت ابوجعفر منصور دوانیقی دیده به جهان گشود. در منابع تاریخی از وی با نام‌های «حسن» و «عبدالرحمان» و «محمد» یاد شده است و میان مورخان دربارۀ نام او اتفاق نظر نیست. کنیۀ او را برخی ابوجعفر» دانسته اند؛ ولی بیشتر به «ابوعلی» مشهور است.

نسب دعبل به بدیل بن ورقاء خزاعی، صحابی معروف پیامبر و فرزندش، عبدالله بن بدیل یار امیر مؤمنان می‌رسد. او و اجدادش از دعبل» به کسر اول و سوم لقب شاعر بود. این واژه به معنای ماده شتر «پیر یا ماده شتری که کره‌اش را به همراه دارد یا شتر کهن سال و نیز هر چیز کهنه است آورده‌اند که دعبل خزاعی گفت: روزی در جمع دوستان نشسته بودم چون برخاستم یکی از ایشان که مرا نمی‌شناخت «پرسید این کیست؟ گفتند دعبل است.» او گمان برد که یاران به من توهین می‌کنند. این بود که گفت: از همنشینتان به نیکی یاد کنید. نقل است که دعبل، خود این لقب را توهین آمیز نمی‌دانست و می‌گفت «روزی مجنون در مقابل من بیهوش شد. من سه بار در گوشش فریاد زدم دعبل، او به هوش آمد.» نک: الأغانی، ج ۲۰، ص ۱۳۵؛ دیوان دعبل الخزاعي ضياء حسين الأعلمى، ص ۶ 

در منابع تاریخی، سلسله نسب او را چنین آورده‌اند؛ دعبل بن علی بن رزین بن سليمان بن تميم بن نَهشل بن خراش بن خالد بن عبد بن دعبل بن أنس بن خزيمة بن سلامان بن أسلم بن حارثة بن عمرو بن عامر بن مزيقيا. نك الأغانى، ج۲۰، ص۱۳۱. .. وفيات الأعيان، ج ۲، ص ۲۷۰ برخی نیز ولادت او را در ۱۴۲ ذکر کرده اند :نک لسان المیزان، ج ۲، ص ۴۳۰

قبيلة خُزاعه بودند که جملگی در جاهلیت و اسلام به می‌ورزیدند و نیز در هواداری از امیرمؤمنان علیه از سرآمدان روزگار به شمار می‌رفتند.

زادگاه دعبل را برخی کوفه و گروهی قرقیسیا دانسته اند؛ اما جملگی اتفاق نظر دارند که او دوران نوجوانی خویش را در کوفه گذرانده است. کوفه در روزگار شاعر، مهد تشیع و علم و ادب و سیاست بود و تردیدی نیست که چنین محیطی در روحیه جوانی که گذشته از تبار والا و بافرهنگ خویش خود از نبوغ و استعداد نیز برخوردار بود، تأثیری عمیق بر جای گذاشت. دعبل پس از سپری کردن سال‌های نوجوانی در شهری که پایگاه و محل آمدوشد و اجتماع شاعران و سخنوران روزگارش بود شاعری را آغاز کرد و به بغداد رفت و در آن شهر نوساخته اقامت گزید. همان جا بود که نام او بر سر زبان‌ها افتاد و آوازه شاعری‌اش به شهرهای مختلف رسید. او با برخورداری از استعداد ذاتی و بهره مندی از مجامع علمی و ادبی در علم و ادب ترقی کرد و در میان تاریخ نگاران، زبان شناسان، متکلمان، راویان و شاعران روزگار خود قد برافراشت و به چهره‌ای شناخته شده و تأثیرگذار تبدیل شد. دعبل خزاعی در شعر و ادب شاگرد مسلم بن ولید معروف به «سريع الغوانی» بود و از مالک بن انس (متوفای (۱۷۹)، یحیی بن سعید از معاویه نقل کرده اند که می‌گفت اگر زنان خزاعه می‌توانستند مانند مردانشان با ما به نبرد برخیزند، هر آینه  چنین می‌کردند: به خدا قسم اگر خزاعه بر ما ظفر یابند ما را می‌بلعند :نک مروج الذهب، ج ۲، ص ۳۶۵ ۲ شهری بر ساحل ،فرات نزدیک رَقّه و واسط و معجم الأدباء، ج ۱۱، ص ۱۰۱ . تأسيس الشيعه، ص ۱۹۳ .