کتاب درآمدی بر پارادایم اجتهادی دانش علمی

۱. «علم دینی» به مثابه پارادایم اجتهادی دانش دینی آنچه در چند سده اخیر به عنوان علم (science) شناخته می‌شود، در قالب پارادایم های مختلف علمی بروز و ظهور پیدا کرده و فرایندهایی را برای ورود به واقعیت خارجی پیموده است به گونه ای که توانسته خود را به عنوان شکل غالب معرفت معرفی کند. اکنون در شرایطی که علوم انسانی معاصر، تمام ابعاد حیات انسان معاصر را در نوردیده و توانسته است سلطه و مشروعیت علمی خود را بر انسان‌ها به طور عام و به خصوص بر نخبگان فکری در بیشتر ابعاد معرفتی تحمیل کند، به نظر می‌رسد درک هویت آنچه امروزه علوم انسانی نامیده می‌شود و تبیین مناسبات آن با دیدگاه دینی و اسلامی یک ضرورت تاریخی است.

وضعیت ما امروزه به گونه ای است که متأسفانه در اغلب مراکز علمی و دانشگاهی جهان اسلام اندیشمندان مسلمان مقهور دیدگاه تجربه‌گرایی غربی شده و فعالیت‌های فکری و علمی آن‌ها به ناگزیر در چارچوبی صورت می‌گیرد که مبتنی بر مبانی خاصی است که اساساً با رویکرد اسلامی همخوانی ندارد. این مسئله اهمیت دستیابی به یک پارادایم علمی دینی و اسلامی را بیشتر می‌کند؛ زیرا نیل به چنین منظومه علمی شرایطی را فراهم خواهد آورد که پژوهشگر و اندیشمند مسلمانی که در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی کار می‌کند ناگزیر از تلاش علمی در چارچوب‌های فعلی علم نبوده، از یک نظام منسجم علمی بدیل مبتنی بر مبانی اسلامی برخوردار باشد. از این رو نیاز بنیادین و اساسی مجامع حوزوی و دانشگاهی جهان اسلام ارائه رویکردی جایگزین از علم است که اصالتاً اسلامی باشد. این در حالی است که هر چند تلاش‌های پراکنده ای در این زمینه انجام شده، اما به نظر می‌رسد تا دستیابی به رویکرد غالبی که بتواند در مقابل جریان‌های قدرتمند علمی معاصر قد برافراشته و بلکه آن‌ها را مهار کند راهی طولانی پیش رو داریم.

مسئله علم دینی و بحث از امکان یا ناممکن بودن آن و در فرض، امکان ضرورت داشتن یا نداشتن آن و در مرحله بعد، تبیین اصول و شاخص‌های علم دینی در فرض امکان و ضرورت چنین علمی، بنیادی‌ترین مسئله دین مداران به شمار می‌آید. بدون شک اقتدار دین در دوران معاصر منوط به کارآمدی آن در عرصه‌های مختلف علمی است و این کارایی در گام نخست در گرو ارائه نظریه و مدلی منطقی و سازگار برای تبیین علم دینی است.

پژوهشگاه حوزه و دانشگاه نیز در همین راستا و به منظور زمینه سازی و تولید علوم انسانی اسلامی در دو دهه گذشته تلاش‌هایی را در این عرصه به انجام رسانده است. از جمله گروه فلسفه علوم انسانی این پژوهشگاه تلاش‌هایی را در زمینه نظریه پردازی در باب علم دینی به انجام رسانده و نیز در دست انجام دارد. یکی از مهمترین این اقدامات که توسط اینجانب و دکتر مهدی علی پور انجام گرفت، تحقیق و مطالعه در باب مدل‌های علم دینی و سنجش آن‌ها و اکتشاف پارادایم اجتهادی دانش «دینی یا به اختصار پاد» بود که از دل آن سنجش برآمده بود. نظریه «پارادایم اجتهادی دانش دینی (پاد) که در کتابی با همین عنوان و در سال ۱۳۸۹ منتشر شد، یکی از این تلاش‌هاست که به توفیق الهی با استقبال دانشمندان و پژوهشگران این عرصه روبه رو شد. فارغ از موافقت یا مخالفت اندیشمندان با این الگو نفس این توجه و پیگیری مایه خرسندی است از زمان انتشار این کتاب و حتی پیش از آن با انتشار برخی مقاله ها در همایش‌های ملی و مجله های علمی و نیز در برخی کتاب ها این مدل واکنش‌های متفاوتی را باعث شده است. همچنین تاکنون پایان نامه‌های متعددی در سطح تحصیلات تکمیلی با رویکرد پیشنهادی «پاد» نگارش یافته است. برخی از صاحبنظران نیز بدان اقبال نموده، براساس آن به عملیاتی کردن تولید دانش دینی در برخی ساحت‌های علوم انسانی اجتماعی مبادرت ورزیده اند. برخی نیز با الهام از این مدل و گاه با تغییراتی در آن مدل‌های دیگری را پیشنهاد کرده‌اند.مدل یاد شده این اقبال را نیز داشته است تا از سوی اندیشمندان این عرصه از زوایای گوناگون مورد سنجش و ارزیابی قرار گیرد.